ZUS może zweryfikować podstawę wymiaru składek przedsiębiorcy

29 listopada 2023 r. Sąd Najwyższy (dalej również jako SN) wydał uchwałę dotyczącą możliwości kwestionowania zawyżanej podstawy wymiaru składek przedsiębiorcy przez ZUS. SN wskazał, że ZUS jest uprawniony do obniżenia podstawy wymiaru składek na te ubezpieczenia, w sytuacji gdy w początkowym okresie prowadzenia tej działalności ubezpieczony deklaruje podstawę wymiaru składek na ubezpieczenia społeczne, której wysokość nie ma odzwierciedlenia w przychodach. 

Podstawą wymiaru składek na ubezpieczenia społeczne przedsiębiorców, inaczej niż w przypadku np. pracowników, jest określona, zadeklarowana przez przedsiębiorcę kwota. ZUS niejednokrotnie kwestionuje podstawę wymiaru składek na te ubezpieczenia, często są to przypadki kobiet w ciąży rozpoczynających działalność, które deklarują podstawę wymiaru składek znacznie wyższą niż obowiązująca je kwota minimalna. Działanie takie oceniane jest jako zmierzające jedynie do uzyskania wyższych świadczeń z ubezpieczenia społecznego. Na przestrzeni lat praktyka ZUS polegająca na weryfikowaniu prawidłowości takich zgłoszeń była różnie oceniana przez SN.

Podstawa wymiaru składek na ubezpieczenia społeczne przedsiębiorcy

 Osoba prowadząca pozarolniczą działalność podlega obowiązkowym ubezpieczeniom społecznym: emerytalnemu, rentowym i wypadkowemu. Podleganie jest obowiązkowe od dnia rozpoczęcia wykonywania działalności gospodarczej do dnia zaprzestania wykonywania tej działalności, z wyłączeniem okresu jej zawieszenia. Ubezpieczenie chorobowe jest dla przedsiębiorcy dobrowolne. Przystąpienie do tego ubezpieczenia daje ubezpieczonemu możliwość ubiegania się o prawo do zasiłków za czas niezdolności do pracy.

Podstawę wymiaru składek na ubezpieczenia społeczne przedsiębiorcy stanowi – co do zasady – zadeklarowana przez niego kwota. Kwota ta nie może być jednak niższa niż 60% prognozowanego przeciętnego wynagrodzenia miesięcznego przyjętego do ustalenia kwoty ograniczenia rocznej podstawy wymiaru składek na ubezpieczenie emerytalne i rentowe na dany rok kalendarzowy (w 2024 r. – 4694,40 zł, tj. 60% z 7824 zł). Ustalona w ten sposób podstawa wymiaru składek osoby prowadzącej pozarolniczą działalność obowiązuje od 1 stycznia do 31 grudnia danego roku. Przedsiębiorca po spełnieniu określonych warunków może też korzystać z ulg w opłacaniu składek na preferencyjnych warunkach (np. ulga na start, mały ZUS plus).

Wpływ podstawy wymiaru składek ZUS na wysokość świadczeń chorobowych

Zadeklarowana przez przedsiębiorcę podstawa wymiaru składek na ubezpieczenia społeczne wpływa na wysokość świadczeń chorobowych wypłacanych przez ZUS. Stąd też w orzecznictwie sądowym zwraca się uwagę na zjawisko zawyżania podstawy wymiaru składek na ubezpieczenia społeczne przez przedsiębiorców celem uzyskania z ZUS wyższych świadczeń chorobowych (zasiłki chorobowe, macierzyńskie, opiekuńcze). Działania skierowane na uzyskanie wyższych świadczeń z ubezpieczenia społecznego w związku z deklaracją i opłaceniem wysokich składek z tytułu prowadzonej działalności gospodarczej, w wielu przypadkach pozornej, nie powinno być akceptowalne. Na przełomie lat orzecznictwo sądowe prezentowało w tym względzie jednak różne podejście. 

W uchwale 7 sędziów z 21 kwietnia 2010 r., sygn. akt II UZP 1/10, SN stwierdził, że ZUS nie jest uprawniony do kwestionowania kwoty zadeklarowanej przez osobę prowadzącą pozarolniczą działalność jako podstawy wymiaru składek na ubezpieczenia społeczne, jeżeli mieści się ona w granicach określonych przepisami ustawy systemowej. 

SN

Wysokość świadczeń nie zależy od uznania organu ubezpieczeń społecznych. Zakład ma obowiązek wypłacać świadczenia w takiej wysokości, jaka wynika z przepisów ustaw, które nie przewidują możliwości uchylenia się od tej powinności w całości lub w części ze względu na to, że w ocenie organu ubezpieczeń świadczenie jest „nienależnie wysokie” , „nieekwiwalentne” , bądź że kwota, jaką należy wypłacić, jest „niesłuszna” , „niesprawiedliwa” czy „niegodziwa” . 

Pogląd wyrażony w tymże wyroku ponawiany był w wielu kolejnych orzeczeniach i przez lata stanowił wytyczne dla spraw związanych z podstawą wymiaru składek przedsiębiorców. 

W wyroku z 20 września 2017 r., sygn. akt I UK 341/16, SN wyjaśnił, że:

SN

(…) w przypadku ubezpieczonych prowadzących pozarolniczą działalność gospodarczą obowiązek opłacania składek na ubezpieczenia społeczne i ich wysokość nie są powiązane z osiągniętym faktycznie przychodem, lecz wyłącznie z istnieniem tytułu ubezpieczenia i zadeklarowaną przez ubezpieczonego kwotą, niezależnie od tego czy ubezpieczony osiąga dochody i w jakiej wysokości. A zatem prawodawca pozwolił  tej kategorii ubezpieczonych podjąć samodzielnie decyzję odnośnie do wskazania przychodu stanowiącego podstawę wymiaru składek, ograniczając jego wysokość wyłącznie w odniesieniu do dobrowolnego ubezpieczenia chorobowego, mimo iż wysokość wypłacanych przez organ rentowy świadczeń jest zazwyczaj nieekwiwalentna w stosunku do wkładu ubezpieczonego, zwłaszcza w przypadku krótkiego okresu opłacania składek od wyższej niż minimalna podstawy wymiaru składek. 

W postanowieniu z 21 września 2022 r., sygn. akt III USK 161/22, Sąd Najwyższy wskazał, że sam fakt zarejestrowania działalności gospodarczej i deklarowania wysokich podstaw wymiaru składek na ubezpieczenia społeczne, bez realnych przewidywanych zysków, może być interpretowany jako próba wykorzystania systemu ubezpieczeń społecznych w celu uzyskania korzyści finansowych, a nie rzeczywistego prowadzenia działalności gospodarczej w celu zarobkowania. W tym przypadku:

SN

(…) Organ ubezpieczeń społecznych jest uprawniony do kontroli i korygowania zawyżonych podstaw wymiaru składek z każdego tytułu podlegania ubezpieczeniom społecznym dla zapobieżenia nabywania nienależnych lub zawyżonych świadczeń z ubezpieczenia społecznego, jeżeli okoliczności sprawy wskazują na intencjonalny lub manipulacyjny zamiar uzyskania takich świadczeń z ubezpieczenia społecznego w sposób sprzeczny z prawem lub zmierzający do obejścia przepisów i zasad systemu ubezpieczeń społecznych.

Także w postanowieniu z 22 lutego 2023 r., sygn. akt I USK 63/22, SN stwierdził, że ZUS może sprawdzać, czy zadeklarowana maksymalna podstawa wymiaru składki na ubezpieczenie chorobowe przez przedsiębiorcę nie zmierza jedynie do uzyskania wysokich świadczeń chorobowych.

Natomiast w wyroku z 22 czerwca 2023 r., sygn. akt II NSNc 204/23, Sąd Najwyższy ponownie wskazał, że:

SN

(…)  ZUS nie jest uprawniony do kwestionowania kwoty zadeklarowanej przez osobę prowadzącą pozarolniczą działalność jako podstawy wymiaru składek na ubezpieczenia społeczne, jeżeli mieści się ona w granicach określonych przepisami ustawy systemowej.

Analiza powyższych orzeczeń prowadzi do wniosku, że linia orzecznicza Sądu Najwyższego w sprawie możliwości weryfikowania przez ZUS zadeklarowanej przez przedsiębiorcę podstawy wymiaru składek nie była jednolita. Niemniej jednak w większości spraw ZUS miał prawo do wyłączenia z ubezpieczeń społecznych osób, których działalność gospodarcza prowadzona była pozornie dla uzyskania świadczeń wypłacanych przez ZUS. 

To niejednolite orzecznictwo spowodowało, że Sąd Najwyższy wydał w tym zakresie uchwałę (sygn. akt. III UZP 3/23), która ma moc zasady prawnej. Wskazał w niej że:

SN

Organ rentowy w przypadku podjęcia pozarolniczej działalności przez ubezpieczonego, nie negując tytułu podlegania ubezpieczeniom społecznym, jest uprawniony do weryfikacji podstawy wymiaru składek na te ubezpieczenia w sytuacji, gdy w początkowym okresie prowadzenia tej działalności ubezpieczony deklaruje podstawę wymiaru składek na ubezpieczenia społeczne, której wysokość nie ma odzwierciedlenia w przychodach.

W przywołanej uchwale SN uznał, że ZUS ma prawo podważać podstawę wymiaru składek przedsiębiorcy, gdy jest ona wysoka w początkowym okresie prowadzenia działalności. Orzeczenie stanowi przełamanie dotychczasowej linii orzeczniczej SN. Oznacza, że podstawa wymiaru składek deklarowana przez przedsiębiorcę powinna być skorelowana z uzyskiwanym przez niego przychodem. Wyrok ma przeciwdziałać praktyce polegającej na deklarowaniu przez przedsiębiorców podstawy wymiaru składek wyższej niż przychody w celu uzyskania prawa do wyższych świadczeń. 

Zauważyć należy, że omawiane orzeczenie ma charakter zawężający – dotyczy bowiem początkowej fazy prowadzenia działalności gospodarczej przez przedsiębiorcę. W praktyce orzeczenie umożliwia jednak weryfikowanie ZUS, a także kwestionowanie zadeklarowanych, zawyżonych podstaw wymiaru składek. SN nie wskazał bowiem, co należy rozumieć pod pojęciem „początkowej fazy prowadzenia działalności” - kwestia ta będzie więc traktowana indywidualnie w poszczególnych sprawach. W konsekwencji ZUS zyskał narzędzie służące do odmowy wypłaty świadczeń dla przedsiębiorców, w razie powzięcia wątpliwości co do prawidłowości ich wysokości w związku z zadeklarowaną podstawą wymiaru składek. Z całą pewnością w sprawach tego rodzaju, będących w toku, sądy powszechne będą brały pod uwagę powyższą uchwałę.

Warto wyjaśnić także, co oznacza „moc zasady prawnej”. Uchwały SN mające moc zasady prawnej wiążą tylko składy SN. Składy te nie mogą orzekać sprzecznie z taką zasadą prawną, chyba że nastąpi zmiana stanu prawnego, lub też SN w specjalnej przewidzianej do tego procedurze odstąpi od danej zasady prawnej. Nie oznacza to, że pozostają one bez wpływu na orzecznictwo sądów powszechnych. 

Michał Daszczyński

radca prawny, specjalista z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń społecznych